ద్వారబంధాల చంద్రయ్య ( Dwarabandhala chandrayya ) - మన్యం పులి

ఏజన్సీ ప్రాంతములో అల్లూరి సీతారామరాజుకంటే ముందు బ్రిటీష్ వారికి వ్యతిరేకముగా గిరిజన, దళిత, పీడిత వర్గాలనుసంఘటితం చేసి పోరాటం జరిపిన విప్లవ యోధుడు మన్యం పులి. శ్రీద్వార బందాలరామచంద్రయ్యనాయుడు. అయితేపాలకుల, పెత్తందార్ల, చరిత్రకారుల నిర్లక్ష్యం ఫలితముగా ఆయన చరిత్ర మరుగునపడింది.రామచంద్రయ్యనాయుడు క్రీ॥శ॥10-9-1853లో ప్రస్తుత విజయనగరం జిల్లా “బొబ్బిలి” తెలగవీదిలో సెప్టెంబరునెలదశమిఘడియలకు ముందు మూలానక్షత్రంలో "తెలగదొర”ల కుటుంబములో జన్మించాడు.

ఆరోజుల్లో మూలానక్షత్రంలో జన్మించిన ఆడ, మగ, శిశువులను గొంతులో ధాన్యపుగింజవేసి చంపి పూడ్చేసేవారు. ఒకవేళబ్రతికినా నష్టజాతకుడిగా చూసేవారు.

చంద్రయ్యనాయుడు జన్మించడానికి కొన్నిరోజులకుముందే అతని తండ్రి లక్ష్మయ్యనాయుడు. బొబ్బిలి సంస్థానము ద్వారాసైనికాధికారిగా బ్రిటీష్ వారి తరపున 'ఆఫ్ఘనిస్థాన్' లో తిరుగుబాటును అణచడానికి “కాబూల్” వెళ్లాడు. తల్లి లక్ష్మమ్మచంద్రయ్యను కన్న కొద్దికాలానికే మరణించింది. యుద్ధానికి వెళ్లిన తండ్రి ఎంతకాలానికి తిరిగిరాలేదు.

చంద్రయ్యనాయుడు తల్లిగారి జన్మస్థలం తూర్పుగోదావరిజిల్లా శంఖవరం మండలం “నెల్లిపూడి” గ్రామం. ఇతనిమేనమామలు రవణంరామయ్య, లక్ష్మయ్యగార్లు పురిటికందయిన చంద్రయ్య నాయుడిని “నెల్లిపూడి” గ్రామంచేర్చుకున్నారు. (నేటికి నెల్లిపూడి గ్రామములో “రవణం" అనే ఇంటిపేరు గలవారి బందువులున్నారు) నాయుడు పెరిగిపెద్దవాడయి విద్యాబుద్ధులు నేర్చుకున్నాడు. ఆయనకు చదువు మీదకంటే కర్రసాము, కుస్తి, తుపాకివేట అంటే చాలాఇష్టపడేవాడు. మేనమామ రవణం రామయ్య తన కుమారై సీతమ్మనిచ్చి బాల్య వివాహం చేశాడు. 1926 వరకుఉభయగోదావరి జిల్లాలు గోదావరి జిల్లాగానే పిలువబడుతుండేవి.

క్రీశ1841 తర్వాత పెద్దాపురం సంస్థానము ఉచ్చస్థితిలో ఉండి పెద్దాపురం సంస్థానాధీశులకు సంతానంలేని కారణంగాబ్రిటీష్ సామ్రాజ్యంలో కలిపివేయబడింది అనగా విక్టోరియా మహారాణి పాలనలోకి వచ్చింది. ఆ సంస్థానం పతనం తర్వాతకాట్రావులపల్లి, కిర్లంపూడి, కోలంక, పోలవరం, మొగల్తూరు, పెరూరు, కాట్రానికోట, పటవులి, కోటిపల్లి, కపిలేశ్వరంపంగెడిగూడెం, కొత్తపల్లి . ఆ సంస్థానం క్రిందికి వెళ్లగా ఇవిగాక మరికొన్ని ఎస్టేటులు ఉండేవి.

చంద్రయ్యనాయుడు నివసించిన గ్రామం నెల్లిపూడి, కోటిపల్లి ఎస్టేటులో ఉండేది. తోటపల్లి ఎస్టేటును పిఠాపురంరాజావారు పెద్దాపురం సంస్థానం నుండి వేలంపాటలో బ్రిటీష్ వారి నుండి కైవశము చేసుకున్నారు. ఈ తోటపల్లితోపాటుజడ్డంగి ముఠా, దశ్చర్తిముఠా, రంపయర్రంపాలెం ముఠాలు కూడా ఉండేవి. ఈ మూడు ముఠాలు బ్రిటీష్వారి ఆధీనంలోఉండేవి. చంద్రయ్యనాయుడు తుపాకి కాల్చడం, విలువిద్య, కర్రసాము, గుర్రపుస్వారీలందు మంచి ప్రవీణుడు. తనకంటెగురికాడెవరైనా ఉన్నాడని తెలిస్తే సాధనచేసి అతనిని ఓడించే వరకు నిద్రపోడు. మంచిపట్టుదలగలవాడు నెల్లిపూడిప్రాంతములో వారి మేనమామలు “రవణం”వారు పెత్తందార్లుగా ఉండేవారు. పన్నులు, వసూలు చేయు అధికారం, తీర్పుచెప్పే అధికారం కలిగి పిఠాపురం జమీందార్లకు జవాబుదార్లుగా ఉండేవారు. నాయుడికి యుక్తవయస్సు వచ్చేనాటికివానలు లేక పంటలు పండక కరువు పరిస్థితులేర్పడినవి.

సర్.ఆర్ధర్ కాటన్ దవళేశ్వరం వద్ద ఆనకట్ట కట్టినప్పటికీ ఆ నీరు దిగువ ప్రాంతాలకు పారుదల ఉండేది. ఎగువప్రాంతమెట్టప్రాంతానికి వర్షాభావమేర్పడినది. పెద్దాపురం నుండి మెట్టప్రాంతమంతా తీవ్రకరువు ప్రాంతంగా మారిపోయింది. కలరా, మశూచి, ప్లేగు, విషజ్వరాలు వంటి వ్యాధులు ప్రబలి, సరైనవైద్యము లేక చాలామంది మృత్యువాత పడ్డారు. కాకినాడ ప్రాంతములో పెను తుఫాను సంభవించి పంటలు, జననష్టం సంభవించింది. ఇంతటి కరువు పరిస్థితులలోఆయా సంస్థానాదీశులు ప్రజలపై పన్నులువేస్తూ, పుల్లరి పేరుతో పశువులకు పన్నులు విధించి వీడించసాగారు. పన్నులుకట్టనివారి ఆస్థులు, పశువులను, వ్యవసాయపనిముట్లను వేలం వేసేవారు. జప్తులకు, చాటింపులకు గురైనవారుఅవమానంగా భావించి, గ్రామాలను విడిచి కుటుంబముతో సహా వేరే గ్రామాలకు వెళ్లేవారు. కొందరు సన్నకారు రైతులుఆత్మహత్య చేసుకొనేవారు. ఆ విధంగా మన్యంప్రాంత గ్రామాలన్నీ వలసలతో నిండిపోయింది. స్త్రీల మానప్రాణాలకువిలువలేకుండాపోయింది. బ్రిటీష్ పాలకుల తొత్తులయిన సంస్థానాదీశులు, జమీందారులు, పాలెగాళ్లు, ముఠాదారులు, భోగలాలసులయ్యారు. విలాసవంతమైన జీవితానికి అలవాటుపడ్డారు. స్త్రీలపైన, పేదవారిపైన అత్యాచారాలకుఅంతులేదు. తెల్లదొరలు వీరి మాటలనే నమ్మేవారు తప్ప ప్రజల యోగక్షేమాలను స్వయంగా చూసి ఎరుగరు. ఈవిధంగాప్రజలలో తీవ్ర నిరాశ, భయాందోళనలు ఏర్పడ్డాయి.

రైలుమార్గాలు వేసి, స్టీమర్ల ద్వారా, మన ఖనిజసంపదను, ఇంగ్లాండుకు తరలిస్తున్నారనే బాధ, మనమీదపరాయిదేశస్థుల పెత్తనమేమిటని, మన పాలకులు వారి అడుగులకు మడుగు లొత్తుతున్నారని ఆవేదన కలిసియువకులలో కదలిక వచ్చింది. బ్రిటీష్ పాలకులపై ఏవగింపు కలిగింది.

చంద్రయ్యనాయుడు ఇవన్నీ చూస్తూ ఉండలేకపోయాడు. అసలే పౌరుషవంతుడు. తిరగబడ్డాడు. మన తెలగబిడ్డఅప్పటికి ఆయన వయస్సు సంవత్సరాలు. పశ్చిమ, తూర్పు గోదావరి జిల్లా, ఖమ్మం జిల్లా, విశాఖ జిల్లాలలో విస్తరించినమన్యం అటవీ ప్రాంతములో సాగుచేసుకుంటున్న రైతులను అక్కడి బ్రిటీష్ అధికారులు ముఠాదార్లు, భూస్వాములు, జమీందారులు దౌర్జన్యంగా అణగద్రొక్కుచుండెడివారు. వారి పంటలను దోచుకునేవారు. 1879లో చంద్రయ్యనాయుడుతిరుగుబాటు లేవనెత్తాడు. ఈ తిరుగుబాటునే బ్రిటీష్ అధికారులు. “రంపపితూరీ” అనిపేరు పెట్టారు. నాయుడునేతృత్వములోని నాటి బ్రిటీష్ అధికారులు, జమీందార్లు దౌర్జన్యాలకు వ్యతిరేకంగా ప్రారంభమయిన ఈ "పితూరీ” నేటిఖమ్మంజిల్లాలోని భద్రాచలం, రేకపల్లి నుండి విశాఖపట్నం జిల్లాలోని గోలుకొండ ప్రాంతాల వరకు విస్తరించింది. బ్రిటీష్వారిపాలనపై ఎంతో ఉధృతంగా జరిగిన ఈ తిరుగుబాటుకు ద్వారబందాల రామచంద్రయ్య నాయుడుగారు, పులిచింసాంబయ్యగారు, బొద్దులూరు అంబులు రెడ్డిగారు నాయకులుగా వ్యవహరించారు. అనేక విధాలుగా బ్రిటిష్ అధికారులనుఅడ్డగించి ఎదుర్కొన్నారు. చింతలూరు, పెద్దిపాలెం, కిర్లంపూడి, చిల్లంగి, జగ్గంపేటవంటిచోట్ల తిరుగుబాట్లను నిర్వహించినాటి భూస్వాములు, వ్యాపారులు ప్రభుత్వాధికారులపై తిరుగు జరిపారు. బ్రిటీష్ అధికారులు చాలామంది గిరిజనఆడపిల్లలను అత్యాచారము చేసేవారు అటువంటి సైనికులను పట్టుకొని తన గండ్ర గొడ్డలితో వారిని నరికివేసేవారు. బ్రిటీషు వారికి దొరక్కుండా వారిని ముప్పతిప్పలు పెడుతూ అటవీ ప్రాంతాలలో దాక్కునేవారు. 1879 ఏప్రిల్లో అడ్డతీగలపోలీసు స్టేషనును ధ్వంసం అక్కడ ఉన్న అనేక ఆయుధాలను స్వాధీనం చేసుకున్నారు.

ధళిత, గిరిజన, వెనుకబడినవర్గాలు, వ్యవసాయ కూలీ రైతువర్గాలలో యువకులను కూడగట్టారు. శిధిలమైన పెద్దాపురంకోటలో వున్న ఫిరంగులను, నెల్లిపూడి గ్రామ సమీపంలోని “బురదకోటకు" తరలించారు. ఫిరంగులను ఉ పయోగించేనిపుణులను పిఠాపురం నుండి తోడ్కొని వచ్చి తాను నేర్చుకుంటూ యువకులకు నేర్పించాడు. విలువిద్య గిరిజనయువకులకు వెన్నతో పెట్టిన విద్య. యువకులందరూ అన్నీ విద్యలలో ఆరితేరారు. ఒక దళంగా ఏర్పడ్డారు. బాణాలు, కత్తులు, గండ్రగొడ్డళ్లు, కర్రలు, ఫిరంగి మందు తయారుచేసుకున్నారు. కొందరు స్వదేశీ అభిమానులైన రైతులు వారికిసహకరించారు. గుర్రాలను కొనుగోలు చేశారు.

బ్రిటీషు ప్రభుత్వము అన్నీ గ్రామాలలో సారాయి నల్లమందు, గంజాయి, పాటలను ప్రవేశపెట్టింది. అంతకుముందుగిరిజనులు సాంప్రదాయంగా సారాయి, కల్లు తయారు చేసుకొని త్రాగేవారు. “ఇజారుదారు” (కాంట్రాక్టరు) ఆ పరిస్థితినిసాగనివ్వలేదు. దాంతో గిరిజనులు చంద్రయ్యనాయుడు నాయకత్వంలో తిరుగుబాటు చేశారు. గిరిజనుల గుండెల్లోకుదురుకున్నారు. వారి నాయకుడు చంద్రన్నగా పిలువబడ్డాడు.

మొట్టమొదటిగా ఇప్పటి పత్తిపాడు మండలం చింతలూరు నూకాలమ్మ తీర్థంలో తగవు ప్రారంభమయింది. చిలికి, చిలికిగాలివానగా మారి పెద్దాపురం రెవెన్యూ డివిజనల్ అధికారి (ఆర్.డి.వో) జోక్యం చేసుకోవలసి వచ్చింది. అప్పటికదిసద్దుమణిగిన తర్వాత చంద్రన్న నాయకత్వంలో గిరిజన దళ సభ్యులు పెద్దిపాలెం మీద దాడిచేశాడు. అక్కడ చింతాడులఅక్కయ్య అనే వడ్డీ వ్యాపారి ప్రజల వద్ద తీవ్రంగా ముక్కుపిండి వసూలు చేస్తు బాధిస్తున్నాడు. గిరిజన భూములనుఅసలుకు , చక్రవడ్డీ కలిపి నిరక్షరాస్యులైన గిరిజనుల చేత వేలిముద్రలు వేయించుకొని వడ్డీ వారిని బెదిరిస్తూబాధిస్తున్నాడు. చంద్రన్న ఆ వ్యాపారి ఇంటిపై దాడి చేసి శ్రీ వెండిరూపాయలు మూటలు, బంగారం, వడ్లు, మిర్చి, ఇతరవెచ్చాలు బండ్లకెత్తించి

తండాలకు తరలించి పేదలకు పంచమన్నాడు. ప్రామిసరీ నోట్లు తగలబెట్టాడు. బ్రిటీషు అధికారులకు చెబితేచంపేస్తామని బెదిరించాడు. ఆ బంగారం డబ్బు ఆయుధాలు సమకూర్చుకున్నారు. తర్వాత కొంతకాలానికి కిర్లంపూడిగ్రామం పైకి దాడిచేశాడు. కిర్లంపూడిలో ఆ కాలంలో "రమణాయమ్మ” అనే జమీందారిణి వారి సోదరులునరసింహరాయుడు, ప్రకాశరాయుడు అనువారు కిర్లంపూడి ఎస్టేటును చక్కపెట్టేవారు.

కిర్లంపూడి ప్రక్కనే వున్న “చిల్లంగి" గ్రామములో కిర్లంపూడి ఎస్టేటులో పనిచేస్తున్న పండితులు, కవులు, గాయకులు, నౌకర్లు, ఇతర ఉద్యోగులు నివసించేవారు. ఆ గ్రామం సుభిక్షంగా ఉండి దళితులను అంటరానివారిగా చూస్తూ వీధిలోనడవాలన్నా చెప్పులు చేత్తో పట్టుకొని నడవాల్చి వచ్చేది. ఆ గ్రామంపై దాడిచేసి అక్కడ వున్న సంపదనంతా ఎడ్లబండ్లపైబురద కోటకు తరలించాడు. మూడుసార్లు “చిల్లంగి” గ్రామంపై దాడి జరిగింది. నేటి కిర్లంపూడి అగ్రహారం ఆ విధంగానిర్మించినదే. పూర్వం కిర్లంపూడి జమీందారు ప్యాలెస్ ఆనుకొని కవులకు, గాయకులకు ఇతర ఉన్నతాధికారులకుజమీందారుకు ఇళ్లు నిర్మించారు.

కిర్లంపూడి జమీందారు “చంద్రన్న” బృందానికి భయపడి కోట చుట్టూ పటిష్టమైన గోడను నిర్మించాడు. కోటలోపల నుండితుపాకీతో కాలిస్తే చంద్రన్న మనుషులకు తగిలేటట్లు, చంద్రన్న మనుషులు కొలిస్తే కోటలోని వారికి తగలకుండా కోట గోడకురంధ్రాలు ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. ఆ ఏర్పాటు నేటికి అట్లాగే వుంది. అప్పట్లో చంద్రన్న ముఠా ఎప్పుడు వచ్చిపడుతుందోనని సుమారు రెండు వందల మంది మనుషులు మారణాయుధాలతో కోటకు రేయి, పగలు కాపలా కాసేవారు. తరచు చంద్రన్న బృందము, పెద్ద రైతుల మీద పెద్ద వ్యాపారుల మీద, వారి వారపు సంతలు, పెద్దాపురం, తునిసంతలకు వెళ్లే ఆహార ధాన్యాలు తోడ్కొని వెళ్లే ఎడ్ల బండ్ల మీద దాడిచేసి ఆహార పదార్థములు, వస్తువులు దోచుకొనికరువుతో అల్లాడుతున్న పేద ప్రజలకు పంచేవాడు. గంజి కేంద్రాలు స్థాపించాడు. చింతపిక్క రంగు గుర్రంమీద తుపాకితోవీపు మీద కత్తి, మొలలో కత్తి, గండ్రగొడ్డలితో తిరుగుతుండేవాడు. ఆరు అడుగుల ఎత్తు ఎర్రని శరీరఛాయతో ఉండేవాడు. తండాలలో, గూడెములలో, గ్రామాలలో తిరుగుతూ ప్రజల బాగోగులు చూస్తూ వైద్యులను బెదిరించి బలవంతంగాతీసుకెళ్లి పేదలకు వైద్యం చేయించేవాడు. ఆ సమయములోని “చంద్రయ్యనాయుడు” భార్య సీతమ్మ అనారోగ్యముతోమరణించింది. ఆ సమయములో గోదావరి జిల్లా కలెక్టరుగా “సర్ ఎస్క్వెర్ పర్విన్ దొర వచ్చాడు. చంద్రన్న ముఠాతిరుగుబాట్ల వలన గోదావరి జిల్లాలో ప్రభుత్వ ఆదాయం సగానికి తగ్గిపోయింది. వర్షాలు లేక ప్రజలు వలసబాట పట్టారు. కొంతమంది ఉ త్తరాంధ్ర, దక్షిణ కోస్తా జిల్లాలకు వలసలు వెళ్లారు. గౌరవ రైతు కుటుంబాలు గూడా కరువుతో తల్లడిల్లాయి. ఆడపిల్లలను తెలంగాణా ప్రాంతమువారికి “ఓలి” తీసుకొని కన్యాశుల్కము తీసుకున్న సందర్భాలున్నాయి. సర్ ఆర్థర్కాటన్ గారి జీవిత చరిత్రలో ఈ విషయాలన్నీ పొందుపరిచారు. ఈ పరిస్థితులలో “లార్డ్ పర్విన్ దొర” జగ్గంపేటలోపిఠాపురం రాజావారి ఆధ్వర్యములో ఒక సమావేశము ఏర్పాటు చేశారు. ఆ సమావేశానికి గోదావరి జిల్లాలోని చిన్న చిన్నఎస్టేటుదారులు, మొఖాసాదారులు, ముఠాదారులు వచ్చారు. సమావేశం మూడు రోజులు జరిగింది. విందులతో, పొందులతో జరిగింది. సమావేశము చివరి రోజున వారిపై చంద్రన్న ముఠా హఠాత్తుగా దాడిచేసింది. దానికి కలెక్టరుబిత్తరపోయాడు. ఆ దాడిలో పెద్దగా రక్తపాతము జరగకపోయినా చంద్రన్న ముఠా ఈ జమీందారులందరికి తుపాకులుగురిపెట్టారు. కలెక్టరుకు చంద్రన్నకు ముఖాముఖి రసవత్తరంగా చర్చ జరిగింది. అక్కడ విందులు, వినోదాలతో వున్నకలెక్టరు, జమీందార్ల నుద్దేశించి చంద్రన్న మీరూ ఒక పాలకులా ? మీరు ప్రభుత్వాధికారులా ? ప్రజలు కరువుతోఈతిబాధలతో అల్లాడుతుంటే మీరు, విందులు, చిందులతో ప్రజలు కట్టిన పన్నుల సొమ్ముతో జల్సాలు చేసుకుంటున్నారా2. సిగ్గులేదూ, మీది ఒక బ్రతుకా ? అంటూ హూంకరించాడు. మీరు ప్రజల గురించి వారి బాగోగుల గురించి తక్షణం చర్యతీసుకోకపోతే తర్వాత ఏం జరుగుతుందో నేను మాటల్లో చెప్పను. ఈ తుపాకి సమాధానం చెబుతుంది అని హెచ్చరించివెళ్లిపోయారు.

ఆ సంఘటనతో కలెక్టరుగారి ఆత్మవిశ్వాసం దెబ్బతిన్నది. ఎలాగైనా చంద్రన్నను పెట్టి బంధించడానికి ప్రయత్నాలుప్రారంభమయినవి. పెద్దాపురం మెట్ట ప్రాంతమును కల్లోలిత ప్రాంతముగా ప్రకటించారు. చంద్రన్నకు సహకరించేవారెవరైనా శిక్షార్హులే. ఆయనకు ఆయన ముఠాకు ఆశ్రయమిచ్చినా నేరస్థులే ! అన్నీ గ్రామాలలో చాటింపు వేయించారు. కలెక్టరుగారు. చంద్రన్నను సజీవంగా పట్టించిన వారికి వెయ్యి రూపాయలు నజరానా ప్రకటించారు. ఆ రోజుల్లో వస్తుమార్పిడి పద్ధతి ఎక్కువగా ఉండేది. బస్తా ధాన్యం ఒక రూపాయిగా ఉండేది. చంద్రన్న మారువేషములో ప్రజల మధ్యతిరుగుతూ ఉండేవాడు. చాలావరకు పేదల ఆకలిని తీర్చుటకు ప్రయత్నించాడు. అతను స్థాపించిన గంజి కేంద్రాలుమూతబడ్డాయి. చంద్రన్న దళం ఇంత! పరిస్థితులలోనూ, ఎక్కడో ఒక చోట దాడిచేసి అడవిదారులలో వెళ్లే ధాన్యముబండ్లు దారి మళ్లించి పేదలకు పంపేవారు. ఏది ఏమైనా ప్రజలకు ఆ రోజులు దురదృష్టకరమైనవి.చంద్రయ్యనాయుడికికిర్లంపూడిలో బంధువులున్నారు. ఏనుగుల వెంకటస్వామి ఏనుగుల కందస్వామి అనువారు, కిర్లంపూడి జమీందారిణిరమణాయమ్మ ఆమె సోదరులు అందరూ కలిసి వీరికి డబ్బు ఆశచూపించి, బెదిరించి బలవంతంగా చంద్రన్నబంధించడానికి పథకం పన్ని కలెక్టరు అనుమతి తీసుకున్నారు. వెంకటస్వామి. కందస్వామి ఇష్టపడకున్నా ఆ కుట్రలోభాగంగా చంద్రన్న ముఠాలో అతని అనుచరుడైన "జంపా పండయ్య" అనే వ్యక్తిని బ్రిటీషు అధికారులు లోబరుచుకునిఅతనికి గొప్ప బహుమతులు ఇస్తామని చెప్పి అతని ద్వారా చంద్రయ్యకు ఆహార ధాన్యములు, డబ్బులిస్తామని, నీవురహస్యంగా మమ్ములను కలవాలని కబురు పంపారు. అమాయకంగా బంధువులు తన అనుచరుడి మాటలు 

నమ్మిప్రజలు బాగుపడతారని ఒక ముహూర్తాన కిర్లంపూడి మోదుగుల రేవడిలో తన గుర్రాన్ని అనుచరులను ఉంచి ఏనుగులవెంకటస్వామి ఇంటిలో రాత్రి పూట ఒక్కడే ప్రవేశించాడు. కుశల ప్రశ్నల తర్వాత భోజనంలో మత్తుమందు కలిపి పెట్టారు. అతను మత్తులో ఉండగా బ్రిటీషు సైన్యము బంధించింది. అతనికి స్పృహ వచ్చేసరికి సైనికుల చేతిలో బందీగా ఉన్నాడు. ఆ విషయము తెలుసుకున్న అతని అనుచరులు అతనిని విడిపించుటకు ప్రయత్నించి విఫలమయ్యారు. ఆ సంఘటనలో79 మంది ప్రాణాలు కోల్పోయారు. తెల్లవారుజామున ఏనుగుల వీధి, రామకోవెలకు దక్షిణదిశ ఉన్న రావిచెట్టుకుకట్టివేయుటకు ప్రయత్నించగా ఒక బ్రిటీషు సైనికుడి తుపాకి లాగుకొని దానితో కాల్చుతూ పరుగెత్తుకుంటూ తన గుర్రంపైఎక్కి పరారయ్యాడు. సమయం కోసం వేసి ఉన్న తన అనుచరుడు గండ్రగొడ్డలితో తల నరికాడు. కా అది గురి తప్పి వీపులోగుచ్చుకుంది. తన చేతిలోని తుపాకితో జంపా కాల్చి చంపారు. బ్రిటీషు సైనికులు అతనిని వెంబడించి కాకినాడపోయేదారిలో చుట్టు ముట్టిబంధించి కాకినాడ వెళితే ప్రజలు తిరుగుబాటు చేస్తారని, రాజమండ్రికి దారి మళ్లించి అక్కడబ్రిటీషువారి కోర్టులో ఉరి శిక్ష విధించారు. కలెక్టరు అనుమతితో శవాన్ని ఖననం చేశారు. వేలాదిగా మన్యం ప్రాంతగిరిజనులు, దళిత, పీడిత, రైతు కూలీలు, అభిమానులు దేశభక్తిగల ప్రజలు తరలివచ్చి కన్నీళ్లతో తమ నాయకునికినివాళులర్పించారు. క్రీ.శ. 1880 ఫిబ్రవరి 12వ తేదీన వీరమరణం పొంది వీరస్వర్గము అలంకరించిన ద్వారబందాలరామచంద్రయ్యనాయుడుగారి తరువాత | అవతారమే. 1897 జులై 4 అల్లూరు సీతారామరాజుగా జన్మించెనని అతనేతమకోసం మరలా వచ్చెనని మరలా బ్రిటీషు వారి చేతులలో 1924-6-7వ తేది వీరమరణం పొందినట్లు ఆనాటి అక్కడిప్రజలు విశ్వసించేవారు.

చంద్రయ్యనాయుడుది ఆరడుగుల విగ్రహమని ఆజానుబాహుడు, తేనె రంగు శరీరఛాయ, ఉంగరాల జుట్టు వెనుకజునపాలు, చింతపిక్కరంగు గుర్రముతో నంచారము చేసేవాడని ఇతనిని ప్రత్యక్షంగా చూసినవారు కిర్లంపూడి ప్రాంతములో1957 వరకు బ్రతికే వున్నారు. తర్వాత కాలంలో సానా సూర్యనారాయణ (కిర్లంపూడి) రవణం అప్పారావు (నెల్లిపూడి) ఇతను చంద్రయ్యనాయుడుకి మేనల్లుడు. 1990లో మరణించాడు. ఇంకా వీరి బంధువులున్నారు.

చిలకమర్తి మల్లయ్య శాస్త్రిగారు కూడా వీరాధివీరుడైన చంద్రయ్యనాయుడిని గురించి ఎన్నోవిషయాలు ప్రజలకు, తన స్నేహితులకు చెప్పేవారు.చంద్రన్నకు బ్రిటీష్వారు బలరాంపురం (రౌతులపూడి) ముఠాయిస్తామని ఆశచూపిన తిరుగుబాటు విరమించలేదు. చంద్రన్న ఈదళంలో చేరిన తర్వాత అతని భార్య సీతమ్మ అనారోగ్యంతో మరణించింది. తర్వాత చాపరాయి (బాగరాయి) గ్రామములో మరొకామెను వివాహము చేసుకొన్నాడు. ఆమెకు ఇద్దరు కుమారులు. ఆనాటికి వారు పేదరికములోనేఉన్నారు. తర్వాత వారి కుటుంబీకులు కొందరు శ్రీకాకుళం ప్రాంతానికి వలసవెళ్లారు.చంద్రన్న తర్వాత తన అనుచరులలో కొందరు, గరిమెళ్ల మంగన్న, పిట్టలభీముడు ఉద్యమాన్ని కొనసాగించారు. కానివిఫలమయ్యారు. ఈ స్వాతంత్య్ర సమరయోధుని విగ్రహము పెట్టి చరిత్రను పాఠ్యాంశముగా పెట్టాలని ప్రభుత్వాన్నికోరుతున్నాము.